Dzieje

Archiwum Państwowe w Olsztynie utworzone zostało Zarządzeniem Ministra Oświaty z dnia 15 listopada 1948 r. W latach 1952-1983 Archiwum działało pod nazwą Wojewódzkiego Archiwum Państwowego w Olsztynie. Od czasu wejścia w życie ustawy archiwalnej funkcjonuje pod nazwą obecną. Struktury terenowe Archiwum ukształtowały się w latach pięćdziesiątych. Powstały wówczas Powiatowe Archiwa Państwowe:

• 1 sierpnia 1952 r. w Mrągowie
• 1 września 1953 r. w Szczytnie
• 1 grudnia 1954 r. w Morągu

Placówka morąska w 1961 r. uległa przekształceniu w Oddział Terenowy archiwum olsztyńskiego. Po roku 1975 r. PAP w Mrągowie i Szczytnie przemianowano na ekspozytury, a w 1982 r. stały się oddziałami Wojewódzkiego Archiwum Państwowego w Olsztynie. W 1989 r. likwidacji uległ oddział w Morągu, dwa lata później - w Szczytnie. Na początku 2004 r. ustała działalność oddziału w Mrągowie. Obecnie jedyną placówką terenową naszego Archiwum jest utworzony w 1988 r. oddział w Nidzicy.

Funkcję pierwszej siedziby Archiwum pełniły pomieszczenia piwniczne olsztyńskiego zamku, użyczone przez ówczesnego dyrektora Muzeum Mazurskiego - Hieronima Skurpskiego. Brak samodzielnej siedziby przez długie lata stanowił najpoważniejszą przeszkodę w pracy Archiwum, utrudniający w sposób zasadniczy rozwój placówki. Rolę magazynów archiwalnych przejmowały budynki przypadkowe, różnej prowieniencji, warto wymienić tu dawny skład solny na olsztyńskim Podzamczu oraz wybudowany w 1913 r. dom przedpogrzebowy olsztyńskiej gminy żydowskiej. Po roku 1990 Archiwum zajmowało również część pomieszczeń byłego KW PZPR przy ul. Głowackiego. Adaptacje kolejnych budynków na potrzeby Archiwum nie rozwiązywało problemu. Już w latach 70-tych brak pomieszczeń magazynowych uniemożliwił dalsze przejmowanie materiałów archiwalnych.

Radykalne rozwiązanie kwestii siedziby nastąpiło dopiero 5 stycznia 1994 r., kiedy to władze Województwa olsztyńskiego postanowiły przekazać na potrzeby Archiwum budynek byłego Wojewódzkiego Przedsiębiorstwa Handlu Wewnętrznego w Olsztynie przy ul. Partyzantów. Po remoncie i adaptacji, oficjalne otwarcie nowego lokum Archiwum nastąpiło w dniu 4 listopada 1996 r. W nowej siedzibie powierzchnia magazynowa wynosi ponad 3 tys. m2, a rezerwa wolnych półek stanowi ok. 4770 mb., co pozwala ze spokojem myśleć o przejmowaniu akt przez co najmniej kilkadziesiąt lat.
 

Dzieje i charakterystyka zasobu

W okresie poprzedzającym powstanie Archiwum Państwowego w Olsztynie, obowiązek zabezpieczenia materiałów archiwalnych spoczywał na Wydziale Kultury i Sztuki Urzędu Pełnomocnika Rządu RP i jego następcy - Urzędzie Wojewódzkim.

Zręby zasobu powstały w wyniku działalności m.in.: historyków prof. Karola Górskiego i Emili Sukertowej-Biedrawiny, którzy pośród innych materiałów, jeszcze w 1946 r. zdołali odzyskać akta podworskie oraz akta sejmiku prowincjonalnego Prus Książęcych. W roku następnym, pracownicy Wydziału Archiwów Państwowych Ministerstwa Oświaty (głównie dr Piotr Bańkowski) dokonali inspekcji województwa olsztyńskiego, w wyniku której odkryto oraz zabezpieczono bogate zbiory archiwalne.

Kolejnym źródłem wzbogacenia zasobu olsztyńskiego była akcja rewindykacji materiałów archiwalnych wywiezionych z terenów Polski do Niemiec. Prowadził ją ówczesny dyrektor Archiwum Głównego Akta Dawnych Adam Stebelski: ściągnięto wówczas do kraju 19 wagonów akt, z których część, poprzez inne archiwa trafiła do Olsztyna.

Rozpoznanie i dotarcie do miejsc ukrycia zasobu niemieckiego Archiwum Państwowego w Królewcu, przyczyniło się do odzyskania licznych zbiorów archiwalnych. Poszukiwania akt przeprowadzano również w innych częściach Polski - w wyniku podobnych działań zasób olsztyńskiego archiwum rósł szybko, jednakże dopiero w 1953 r. zapadła decyzja o nadaniu Archiwum prawa do przechowywania zasobu historycznego.

Określenie profilu olsztyńskiego archiwum sprawiło, że w 1956 r. powróciły z Gdańska (wywiezione tam w 1949 r.) do Olsztyna recesy sejmików stanów pruskich z XVI-XVII w. W 1963 r. Archiwum przejęło akta magistratu olsztyńskiego, zwrócone Polsce przez Niemiecką Republikę Demokratyczną. Rok później Archiwum Głównego Akt Dawnych przekazało do Olsztyna księgi miast warmińskich (XV-XVII w.).

Duży wpływ na charakter zasobu miało przejęcie po 1990 r. akt Polskiej Zjednoczonej Partii Robotniczej; swoją rolę odegrały również przemieszczenia dokumentacji związane z likwidacją placówek terenowych. Na koniec 2005 r. stan zasobu Archiwum Państwowego w Olsztynie wraz z oddziałem nidzickim, wynosił 5064,56 mb akt w 2 904 zespołach, stanowiących 505 773 ja, w tym, m.in.: 31 610 arkuszy map, 2 007 fotografii oraz 32 filmy.

Na zasób przechowywany w Olsztynie składa się 2 676 zespołów archiwalnych stanowiących 484 306 j.a. i 4816,08 mb. Na zasób przechowywany w oddziale nidzickim składa się 228 zespołów archiwalnych stanowiących 21 467 j.a. i 248,48 mb. Zakres chronologiczny zasobu obejmuje okres od schyłku XIV w. do czasów współczesnych; w sumie 1032 zespołów archiwalnych zawiera akta sprzed 1945 r.

Zdecydowanie największa część zasobu to akta administracji ogólnej (27,28%, a wraz z administracją specjalną prawie 34%), partii politycznych i ruchów społecznych (23,05%), instytucji wymiaru sprawiedliwości (10,46%), akt USC i metrykalnych (8,36%) oraz instytucji wyznaniowych (8,06 %).

Dużo bardziej jednorodny jest zasób nidzicki, w którym niemal 80 % stanowią akta administracji ogólnej, nieco ponad 5 % - akta administracji specjalnej. Wśród akt z pozostałych grup klasyfikacyjnych żadna nie przekracza 4%. Zakres chronologiczny akt zasobu nidzickiego obejmuje okres od roku 1945 r. do czasów współczesnych.

Zadania i struktura wewnętrzna Archiwum

Pierwszy, nadany w 1952 r., statut ustanawiał cztery działy, z których każdy zajmował się innym rodzajem dokumentacji: I - akt władz, urzędów i instytucji do roku 1945, II - akta władz, urzędów i instytucji po 1945 roku, III - instytucji i przedsiębiorstw gospodarczych po 1945 r., IV - zbiorów i kolekcji.

Zarządzenie Naczelnego Dyrektora Archiwów Państwowych z roku 1970 zmieniło strukturę organizacyjną Archiwum; utworzono trzy oddziały: I - akt do roku 1945, II- akt od roku 1945, III - ewidencji, informacji i udostępniania. Kolejny statut, obowiązujący od 1976 r. pozostawiał niezmienną strukturę oddziałów I i II, oddział III obejmował pracownię naukową z biblioteką i mikrofilmoteką oraz pracownię konserwatorsko - reprograficzną.

Nowy, aktualny, statut Archiwum z 1996 r. zerwał z dotychczasową strukturą organizacyjną, wprowadzając w jej miejsce podział czysto zadaniowy. Obecnie strukturę organizacyjną tworzą: Oddział I - nadzoru archiwalnego; Oddział II - opracowania zasobu; Oddział III - ewidencji, informacji i udostępniania (w tym pracownia naukowa z biblioteką i filmoteką oraz sekcja kwerend); Oddział IV - przechowywania i zabezpieczania zasobu. Strukturę wewnętrzną uzupełniają: Pracownia konserwacji archiwaliów i reprografii; Samodzielne stanowisko ds. informatyzacji i komputeryzacji oraz działy - Księgowości i Administracyjno - Gospodarczy.

Do końca 2017 roku w skład Archiwum wchodził również oddział zamiejscowy w Nidzicy, noszący nazwę: Archiwum Państwowe w Olsztynie, Oddział w Nidzicy.

Kompetencje terytorialne Archiwum obejmują na terenie województwa warmińsko-mazurskiego obszar: miasto na prawach powiatu Olsztyn, wszystkie gminy wchodzące w skład powiatów: bartoszyckiego, kętrzyńskiego, nidzickiego, olsztyńskiego i ostródzkiego, miasta Iława i Lubawa oraz gminy: Iława, Lubawa i Zalewo powiatu iławskiego, miasto Lidzbark Warmiński oraz gminy: Kiwity, Lidzbark Warmiński i Lubomino powiatu lidzbarskiego, miasto Mrągowo oraz gminy: Dźwierzuty, Jedwabno, Pasym, Szczytno, Świętajno i Wielbark powiatu szczycieńskiego.

Do podstawowych zadań Archiwum należy kształtowanie i nadzór nad państwowym zasobem archiwalnym; przejmowanie, przechowywanie i zabezpieczanie materiałów archiwalnych, ich opracowywanie oraz udostępnianie; prowadzenie działalności naukowej wydawniczej, informacyjnej i popularyzacyjnej o materiałach archiwalnych i archiwach.

Do zadań Archiwum należy również wydawanie uwierzytelnionych wypisów, odpisów, wyciągów, kopii oraz zaświadczeń z przechowywanych materiałów archiwalnych. W 2003 roku do zadań Archiwum włączono prowadzenie spraw w zakresie przechowywania dokumentacji o czasowym okresie przechowywania zlikwidowanych przedsiębiorców i pracodawców.

Powołanie Archiwum

Zarządzenie Ministra Oświaty
z dnia 15 listopada 1948 r.
o utworzeniu Archiwum Państwowego w Olsztynie

Na podstawie art. 45 dekretu z dnia 7 lutego 1919 r. o organizacji archiwów państwowych i opiece nad archiwaliami (Dz.Pr.P.P. nr 14, poz. 182), zarządza się, co następuje: § 1. Tworzy się Archiwum Państwowe w Olsztynie. § 2. Do archiwum tego wciela się: a) wszelkie akta władz i urzędów polskich I i II instancji, przekazywane zgodnie z przepisami, b) wszelkie akta poniemieckie z terenu województwa olsztyńskiego. § 3. Archiwum Państwowe w Olsztynie jest terytorialnie właściwe dla obszaru województwa olsztyńskiego. § 4. Wyłącza się obszar województwa olsztyńskiego z zakresu działania Archiwum Państwowego w Gdańsku, włączony tam zarządzeniem Ministra Oświaty z dnia 17 grudnia 1946 r. (Dz. Urz. Min. Ośw. Nr 12, poz. 389, nr arch.-906/46). § 5. Zarządzenie niniejsze wchodzi w życie z dniem ogłoszenia w Monitorze Polskim.

Minister Oświaty St. Skrzeszewski [MP z dnia 9 grudnia 1948 r., nr A-81, poz. 754]