Plebiscyt na Warmii i Mazurach w świetle źródeł Archiwum Państwowego w Olsztynie

W roku 2020 mija 100 lat od przeprowadzenia plebiscytów na terenach Warmii i Mazur. Sprawę przeprowadzenia plebiscytu na obszarze okręgu olsztyńskiego regulowały paragrafy traktatu wersalskiego: art. 94 i 96 ustalały granice terenów plebiscytowych, natomiast art. 95 i 97 regulowały kwestie sposobu przeprowadzania plebiscytu i warunków głosowania.

Teren plebiscytu obejmował dwa okręgi:
1. kwidzyński (powiaty: sztumski, suski, prawobrzeżną część powiatu malborskiego i kwidzyńskiego);
2. olsztyński (powiaty: olsztyński i południową część powiatu reszelskiego z Biskupcem na Warmii oraz powiaty mazurskie – ostródzki, nidzicki, szczycieński, piski, mrągowski, ełcki, giżycki w rejencji olsztyńskiej, a także powiat olecki w rejencji gołdapskiej).
Do głosowania przystąpić mogła każda osoba urodzona na terenie plebiscytowym, która ukończyła 20 lat. Należało głosować w gminie swojego zamieszkania. Bezpośredni nadzór nad plebiscytem sprawowały komisje kontrolne, a pomocą służyły im wydziały plebiscytowe, utworzone w celu sporządzania list do głosowania.

W każdej gminie powołano Komisje Plebiscytowe, składające się z czterech członków i czterech zastępców, w równej liczbie Polaków i Niemców. Do 1 czerwca w okręgu olsztyńskim komisje miały za zadanie sporządzić listy osób uprawnionych do głosowania według 3 kategorii:
1. osoby urodzone na obszarach plebiscytowych i tam zamieszkałe;
2. osoby urodzone w okręgach plebiscytowych, ale mieszkające w innych okręgach;
3. osoby urodzone poza terenem plebiscytowym, ale zamieszkałe w okręgu olsztyńskim od 1 stycznia 1905 roku.

W maju 1920 roku przystąpiono do przygotowywania list uprawnionych do głosowania. Zostały one jednak sporządzone bez udziału Polaków. Zapisywano na nie osoby nieuprawnione do głosowania lub osoby zmarłe. 5 czerwca 1920 roku Komisja Międzysojusznicza rozporządzeniem nr 17 ustaliła dzień głosowania na niedzielę 11 lipca 1920 roku. Mimo sprzeciwów ze strony polskiej, głosowanie zostało przeprowadzone w wyznaczonym przez Komisję terminie. W całości za przyłączeniem do Polski opowiedziały się cztery gminy mazurskie oraz cztery warmińskie. Na podstawie materiałów znajdujących się w zasobie Archiwum Państwowego w Olsztynie użytkownicy mają możliwość zapoznania się ze specyfiką źródeł dotyczących plebiscytu (obejmujących m.in. obwieszczenia, protokoły, relacje, sprawozdania, artykuły prasowe, nagrania radiowe), a przede wszystkim z jego historią.

Wspomnienia Edwarda Turowskiego o plebiscycie (1954)

„Dni nadziei i walki” – wspomnienia plebiscytowe Edwarda Turowskiego, Fryderyka Leyka, Gustawa Leydinga (1959)

Wspomnienia Henryka Jaroszyka i Józefa Zapadki o Plebiscycie (1960)

Rozmowa z Anną Żurawską i jej córką Walerią o Plebiscycie, o przygotowaniach do plebiscytu, o działalności p. Żurawskiego we wsiach Kajny, Warkały (1969)

Rozmowa z Michałem Weisnerem – wspomnienia z okresu przygotowań do plebiscytu we wsi Leszno i okolicy (1969)

„Przed plebiscytem” - udział: Jan Boenigk, Karol Małłek, Kazimierz Małycha, Jan Neuman, Jan Hann, Józef Zapadka, Anna Wilkowska, Anna Żurawska, Joanna Krigs, Józef Sykutera (1980)

„Gietrzwałd i Dywity, lata 1920-1967, plebiscyt i okres międzywojenny, wojna, po wojnie” (1967)