Edykty królewskie jako źródło do zagadnień społecznych, historycznych i językowych - spostrzeżenia poczynione w trakcie prac konserwatorskich

W ubiegłym roku w naszej pracowni  zakonserwowano część edyktów znajdujących się w zbiorach specjalnych Archiwum Państwowego w Olsztynie.

Zdjęcia edyktów przed i po konserwacji.

Prace były dość typowe: oczyszczenie, wzmocnienie struktury papieru, uzupełnienie ubytków, sklejenie przedarć, prostowanie. Zabiegi konserwatorskie są dość czasochłonne, każdej karcie dokumentu poświęca się sporo czasu. Jest to moment, w którym często treść dokumentu przyciąga uwagę, a w tym przypadku lektura okazała się bardzo ciekawa i na pewno mogłaby zainteresować nie tylko historyków.

Edyktami nazywano ustawy powszechne władcy, mające walor przepisu ogólnego, wydawanego dla ogółu ludności danej prowincji, jednakże spotykamy też stosowanie tego terminu w innych przypadkach, kiedy  spodziewalibyśmy się określenia typu deklaracja, obwieszczenie czy uniwersał. Obok więc edyktów obowiązujących całe Królestwo Pruskie wydawano także odrębne edykty regulujące szczegółowe sprawy miast, ceł, rolnictwa oraz sprawy kościelne. Patenty władcy były normą prawa nadającą jakieś uprawnienia grupie ludności czy jednostce (zawierały ulgi, zezwolenia, mające często charakter przywileju), ale również mogły być nakazami. Deklaracje, uniwersały, obwieszczenia miały charakter polityczny- głównie dotyczyły spraw międzynarodowych bądź informowały o podjętych decyzjach państwowych. Pod nazwą „instrukcji” ogłaszano zazwyczaj nakazy czy wskazania skierowane zwłaszcza do władz sądowych, a podawane czasem też do publicznej wiadomości. Termin ”mandat” wszedł w użycie jako krótka forma decyzji królewskich Fryderyka II skierowanych do ściśle określonych adresatów. Analiza tekstów w kontekście ich tytułów prowadzi do stwierdzenia, że nie ma tu wyraźnej konsekwencji terminologicznej. Na umownie zwane edykty, znajdujące się w zbiorach specjalnych Archiwum Olsztyńskiego, składają się: edykty, deklaracje, patenty, zarządzenia, pardony, obwieszczenia, taryfikatory, objaśnienia, cyrkularze itp. Pochodzą one z lat 1713-1810. Na ogólną liczbę 268 znajdujących się w Archiwum aż 244 wydrukowanych zostało szwabachą w języku niemieckim (do 1718 roku edykty wydawane były jedynie w języku niemieckim, ludności polskiej czy litewskiej były one odczytywane i tłumaczone w kościołach przez kapłanów). 15 rozporządzeń wydanych zostało po polsku. W zbiorach Archiwum znajdują się wydania tych samych edyktów zarówno w języku polskim jak i niemieckim. Tylko 2 edykty z naszych zbiorów wydrukowane były w języku litewskim, pochodzą z 1794 roku. Stanowią one bezcenne źródło do badań filologicznych, z uwagi na bardzo skromną liczbę zachowanych zabytków piśmiennictwa litewskiego sprzed XIX wieku. Dla badań językoznawczych ciekawe mogłoby okazać się 7 edyktów wydanych jednocześnie w dwóch językach po niemiecku i po polsku, wydrukowanych w systemie dwuszpaltowym czcionką łacińską (nie szwabachą!).

Tylko one wydane były w Białymstoku (1797 rok) i w Poznaniu. Druk edyktów rozpoczęto w tych ośrodkach po trzecim rozbiorze Polski.  Pozostałe 261 wydrukowane zostały w Królewcu. Zarządzenia były publikowane w imieniu księcia, czy wreszcie króla pruskiego, niekiedy wraz z ministrami, a w czasie okupacji Prus Wschodnich przez wojska carycy Elżbiety Piotrowny także w jej imieniu (posiadamy 11 takich rozporządzeń i 1 w imieniu Katarzyny Wielkiej). Dopiero od schyłku XVIII wieku ukazują się one również z podpisami samych ministrów czy komisarzy regencyjnych, albo są sygnowane bezosobowo.

Druk większości rozporządzeń  był bardzo ozdobny, co szczególnie widoczne było na stronie tytułowej: całostronicowa kompozycja utworzona była z różnorodnych czcionek o zróżnicowanej wielkości, niektóre bardzo wyrafinowane. Dodatkowo tekst edyktów zdobiony był inicjałami, drzeworytami, a na końcu większości edyktów znajdował się znak locus sigilli (miejsce na pieczęć).

Lektura edyktów ukazuje sprawnie  i nowocześnie działający system władzy w Królestwie Pruskim, oparty na rozbudowanej administracji i kontrolowaniu nie tylko instytucji, np. kościelnych, ale również życia prywatnego zwykłych obywateli.

Główne cele tej ożywionej działalności legislacyjno-porządkowej to po pierwsze: państwo reguluje w swoim interesie życie społeczne, po drugie monarchia absolutna realizuje dzieło tzw. dyscyplinowania społeczeństwa, co wiąże się zwłaszcza ze specjalną polityką wyznaniową oraz kryminalną i po trzecie polityka moralizatorsko- dydaktyczna podejścia do społeczeństwa traktowanego pod hasłem dobra poddanych jako przedmiot zaleceń, nakazów i zakazów najrozmaitszej natury, mające wspierać zjawiska uznane za korzystne, a eliminować niekorzystne, np. polityka państwa pruskiego już w pierwszej połowie XVIII w. zwalczająca plagę dzieciobójstwa. W posiadaniu Archiwum Olsztyńskiego znajduje się: Edykt  naprzeciw Zatraceniu noworodnych Nie Małżeńskich Dzieci, tudzież Zatajeniu Brzemienności y Zleżenia Połogu z 1765 roku.

Podobną treść zawiera późniejsze o 32 lata, wydane jednocześnie po niemiecku i polsku, Obwieszczenie przeciwko Dziecioboystwu y zatajeniu Brzemiennosci y Połogu.

W edyktach znajdziemy dużo informacji na tematy związane ze sprawami zdrowotnymi dotyczącymi głownie epidemii (ospy i odry), jak chociażby w Obwieszczenie w Zamiarze zmnieyszenia ilości umieraiących Dzieci na Ospę w Prusiech Nowo-Wschodnich.

Do rozporządzeń o charakterze sanitarnym, mających na celu dbałość o zdrowie obywateli, zaliczyć można, zakaz wyrzucania skór owczych w miejscach publicznych w: Patent, Wktorym J. Krolewska Mość ordynuje aby śię Żaden nie poważał Owczarzom żdeymanie Skor od odeszłych Owiec na Oczy wyrzucać. Posiadamy ten Patent wydrukowany zarówno w języku niemieckim jak i polskim (2 egzemplarze).

Swoje uregulowania prawne znalazły również sprawy związane z emigracją do Prus czego przykładem są wydane jednocześnie po niemiecku i po polsku 16 kwietnia 1800 roku w Białymstoku Obwieszczenie niedozwolonego Przeprowadzania śię z innych Prowincyi Krolewskich do Pruss Nowo-Wschodnich zakazujące, czy późniejsze o 9 dni: Obwieszczenie. Każdy takowy nieznajomy Człowiek, który albo iako będący Rodak tego Kraiu niemoże siebie legitymować przez iakie Dowody wazne powinien wprawdzie podług wyszłych Rozrządzeń zaraz po przybyciu swoim w kray tutejszy do naybliższey policyiney Zwierzchności uczynić Odeswę y wyrobić sobie potrzebny Paszport.

Gospodarka odgrywała ważną rolę. Wiele rozporządzeń regulowało sprawy związane z handlem zagranicznym. Odnosiły się one na przykład do organizacji przewozu bydła na sprzedaż. Jak chociażby w Patent, Ktoremi Drogami ći którzy Cudzoziemskie Bydło z Polskiey pedzą, chodzić mają.

Rozporządzenia określały formalności administracyjne związane ze sprzedażą bydła z zagranicy (Polski) również opłat- ceł jakimi były obłożone. Patent, Według cudzoziemskiego Bydła Jako śię Rzeźnicy y inni Ludzie tuteyśi one nabywając sprawować mają.

Specjalnie uciążliwe były dla ludności państwowe monopole, zabraniające kupowania, przywożenia i używania taniej soli z zagranicy (np. z Polski)  Deklarcya Krolewskiech Edyktow Względem Zakazanego Zażywania Soli Obcej.

Przykładem na nakładanie na chłopów obciążeń może być znajdujący się w naszym archiwum, zarówno w języku polskim jak i niemieckim, Patent, Iż Szczeciny zachowane y do Miast na Przedaz sprowadzane, Także Swinie w Litwie więcey nieopalane być maią, z którego wynika, że nie wolno było opalać świń po zabiciu, bo szczecina musiała być dostarczona do królewskich magazynów.

W edyktach można odnaleźć sprawy związane ze ściganiem przestępstw gospodarczych jak np. Generalny Pardon dla Poddanych y Kantonistow którzy z bojaźni Kary za Inwekta zakazane lub poczynione Kontrabandy y podobnych przyczyn z Krajow y Prowincyi Jego Krolewskiey Mośći ustąpili y pouciekali.

Sporo edyktów odnosiło się do spraw wojskowych (w szczególności dezercji), czego przykładem może być Pardon Generalny. Dla Dezerterow y Zbiegow od Woyska Jego Krolewskiey Mości, tudzież dla tych, którzy z bojaźni Werbunkow z Kraiu ustąpili, ieżeli we trzech Miesiącach od Daty dzisieyszey nazad się stawią.

Jako przepis mający chronić przed pożarami traktować można wydany w języku niemieckim w 1723 roku edykt i powtórzony w języku polskim Deklaracya Edyktu od 18. Aprila 1723. Przeciwko nieostrożnemu y szkodliwemu Tobaki Kurzeniu.

Jak wspomniano we wstępie w edyktach odnajdziemy również próbę regulowanie spraw kościelnych. Przykładem na to jest edykt wydany jednocześnie w języku niemieckim i polskim w 1802 roku w Białymstoku: Fryderyk Wilhelm z Bożey Łaski Krol Pruski etc. Etc. Nasze łaskawe Pozdrowienie nayprzod! Pzrewielebni, Wielebni, Pobożni, i Urodzeni, Mili, Wierni. Wydarzył śię Przypadek, iż pewny Duchowny zarządzaiący Kościołem, był rekwirowanym od pewney Publiczney Zwierzchnoąci ogłosić z Ambony Publicandum, którego Treść całkiem była przeciwko Prawom uchwalonym … oraz jedyne dwa edykty wydrukowane w Poznaniu również w dwóch językach (niemieckim i polskim):  Deklaracya wydaney dla Duchowieństwa Rzymsko-Katolickiego w Prussach-Południowych i Nowo-Wschodnich pod dniem 13. Czerwca 1801 Roku powszechney Ordynacyi Jurium-Stolae względem opłaty za dzwonne przy pogrzebach Stanu Wieyskiego.

A także: Powszechna Ordynacyya Jurium Stolae Dla Duchowieństwa Rzymsko Katolickiego z Przepisami Względem Postępowania Przy Slubach, Chrztach i Pogrzebach Zachować się Maiącem.

Już ten skromny wybór edyktów (ograniczony tylko do tych w języku polskim, a więc zaledwie kilkunastu spośród 262) pokazuje jak wiele interesujących informacji dotyczących życia codziennego, funkcjonowania i zarządzania Królestwem Pruskim możemy odnaleźć przy lekturze tych druków.

Przy opracowaniu tekstu do wystawy wykorzystano publikacje:

1. Władysław Chojnacki, Pruskie rozporządzenia w języku polskim dla ludności dawnych Prus Książęcych w XVI-XIX wieku. [w:] Komunikaty Mazursko-Warmińskie nr 2, Olsztyn 1980, s.135-153.
2. Władysław Chojnacki, Małgorzata Szymańska-Jasińska, Bibliografia rozporządzeń pruskich wydanych w języku polskim (XVI-XIX wiek), Warszawa 2001.

Galeria wszystkich zdjęć: