Początki gminy żydowskiej w Olsztynie w świetle źródeł Archiwum Państwowego w Olsztynie

Osadnictwo żydowskie na Warmii zapoczątkował edykt królewski z 11 marca 1812 roku. Na mocy jego postanowień zamieszkujący w monarchii pruskiej Żydzi, którzy posiadali dokument zezwalający im na pobyt na terenie Prus, po dopełnieniu pozostałych warunków stawali się pełnoprawnymi obywatelami monarchii. Jednym ze wspomnianych wymogów obywatelstwa było przyjęcie stałego nazwiska rodowego oraz rezygnacja z używania w buchalterii i dokumentach prawnych języka i alfabetu hebrajskiego. Dopełnieniem formalności było złożenie deklaracji, która zobowiązywała Żydów do podpisywania się wyłącznie szwabachą lub alfabetem łacińskim, natomiast przy prowadzeniu ksiąg handlowych i zawieraniu kontraktów mieli używać języka niemieckiego, później również polskiego. Edykt nadawał Żydom pruskim swobodę podróżowania i osiedlania się w miastach i na wsiach, nabywania nieruchomości, uprawiania rzemiosła i handlu oraz części zawodów akademickich. Wszystko to wiązało się również z uiszczaniem większych opłat podatkowych i służbą w wojsku.

Przybywający do Olsztyna Żydzi nie mieli problemów z porozumieniem się z tutejszą ludnością. Żydowska społeczność znalazła w Olsztynie dogodne warunki rozwoju, co powodowało, że z roku na rok stopniowo się rozrastała. Centrum życia gminnego początkowo stanowił dom modlitw znajdujący się przy ul. Prostej, później synagoga zlokalizowana na rogu ul. Kołłątaja i Okopowej, następnie na ul. Grunwaldzkiej. Wokół synagogi koncentrowało się życie społeczne. Stanowiła ona nie tylko miejsce kultu, lecz także dom nauki i zgromadzeń ludności.

Mieszkańcy gminy żydowskiej zamieszkiwali część olsztyńskiego Starego Miasta oraz centrum Olsztyna. Społeczność żydowska była zróżnicowana pod względem statusu majątkowego. Ludność trudniła się przede wszystkim handlem, rzemiosłem, nie brakowało również zamożnych kupców.

Wraz z rozwojem gminy żydowskiej coraz częściej znaczenia nabierały organizacje, w których swój udział mieli Żydzi. Wśród słynnych działaczy był lekarz i działacz społeczny dr Issac Kammitzer, który przyczynił się do powstania Żydowskiego Domu Starców, Przytułku dla Prowincji Prus Wschodnich, a także Domu Przedpogrzebowego Bet Tahara. Do popularnych osobowości żydowskich należeli również Mendelsohnowie: Simon Mendelsohn, będący blacharzem, Louis Mendelsohn – kupiec, David Mendelsohn – kupiec, handlarz żydowski posiadający sklep z odzieżą męską, artykułami podróżnymi, mundurowymi i skórzanymi. David Mendelsohn był ponadto współtwórcą i działaczem Kolumn Sanitarnych oraz Ochotniczej Straży Pożarnej. Pośród słynnych Mendelsohnów zabraknąć nie mogło również Ericha, który wsławił się jako jeden z najwybitniejszych architektów XX wieku. Do dziś zaliczany jest on do najznamienitszych synów Olsztyna.

W połowie lat 20. XX wieku gmina żydowska w Olsztynie osiągnęła największą liczebność, a jej członkowie uchodzili za dobrze sytuowanych obywateli. Stan ten utrzymywał się do 1938 roku, kiedy to w nocy z 9 na 10 listopada doszło do pogromu ludności żydowskiej, znanego jako Noc Kryształowa.

Do 23 października 1941 roku Żydzi mogli emigrować z Niemiec, po tej dacie granice dla nich zostały zamknięte i rozpoczęto likwidację gminy żydowskiej. Pierwszy transport Żydów z Olsztyna odszedł 24 czerwca 1942 roku. Po 130 latach istnienia i po 10 latach hitlerowskich rządów gmina żydowska w Olsztynie przestała istnieć.