Rozwój kolei na ziemiach Prus Wschodnich przed 1945 rokiem

Rok 2021 przez Parlament Europejski został ustanowiony Europejskim Rokiem Kolei. Jednym z najważniejszych celów tej inicjatywy jest promowanie transportu kolejowego jako zrównoważonego, inteligentnego i bezpiecznego środka komunikacji. Do akcji promocyjnej przyłączyły się zarówno urzędy i instytucje odpowiedzialne za funkcjonowanie kolei, jak również Archiwa Państwowe, które w swoich zasobach posiadają materiały archiwalne dotyczące historii dróg żelaznych na ziemiach polskich – od początku ich istnienia aż po czasy współczesne.

Archiwum Państwowe w Olsztynie w swoim zasobie posiada m.in. zespół archiwalny będący spuścizną istniejącej do 1945 r. Dyrekcji Okręgowej Kolei Niemieckich w Królewcu (Reichsbahndirektion Königsberg). W skład zespołu wchodzą materiały archiwalne dotyczące przede wszystkim budowy oraz rozbudowy sieci kolejowej w Prusach Wschodnich w latach 1842–1945.

Pracownicy Archiwum zapraszają do zapoznania się z historycznymi dokumentami dotyczącymi budowy oraz funkcjonowania linii kolejowej Olsztyn – Olsztynek – Nidzica – Działdowo.
 

Fot. 1. Plan linii kolejowych południowo-zachodniej części Prus Wschodnich z ok. 1910 r., sygn. 42/20/4689, s. 5.

Historia linii kolejowej biegnącej z Olsztyna do Działdowa sięga początku lat 80. XIX w. W 1883 r. landrat Kleemann podczas posiedzenia Sejmiku Powiatowego w Olsztynie zgłosił potrzebę budowy linii kolejowej biegnącej z Olsztyna przez Olsztynek, Nidzicę do Działdowa lub Iłowa (stacji granicznej z Królestwem Polskim). Poruszanie tego tematu wynikało z licznych petycji zgłaszanych przez mieszkańców Olsztynka oraz Nidzicy odnośnie otrzymania dostępu do kolei. Budowa linii opierała się przede wszystkim na współpracy powiatów: olsztyńskiego, nidzickiego oraz ostródzkiego.

Fot. 2. Porządek obrad Sejmiku Powiatowego w Olsztynie z 3 grudnia 1883 r. Punkt 1 dotyczy budowy linii kolejowej Olsztyn – Olsztynek – Nidzica do Działdowa lub Iłowa, sygn. 42/379/3476, s. 1.

W październiku 1884 r. Minister Robót Publicznych (Ministeriums der öffentlichen Arbeiten) Albert von Maybach przekazał Królewskiej Dyrekcji Kolejowej w Bydgoszczy (Königliche Eisenbahndirektion zu Bromberg) pozwolenie na budowę linii kolejowej Olsztyn – Działdowo lub Iłowo. Kwestia wyboru Działdowa lub Iłowa jako stacji końcowej miała zostać rozstrzygnięta po przeprowadzeniu oceny finansowej wykupu gruntów pod budowę linii. Za przeprowadzenie tych prac odpowiedzialny był Królewski Zakład Kolejowy w Królewcu (Königliches Eisenbahnbetriebsamt zu Königsberg in Preußen).

Fot. 3. Kopia listu Ministra Robót Publicznych do Królewskiej Dyrekcji Kolejowej w Bydgoszczy z października 1884 r. zawierająca zgodę na przeprowadzenie studiów projektowych dokładnego przebiegu linii Olsztyn – Działdowo/Iłowo, sygn. 42/379/3592 (bez paginacji).

Budowę rozpoczęto w 1885 r. W Nidzicy oraz Olsztynku założono oddziały budowy linii (Abteilung Neidenburg oraz Abteilung Hohenstein). Jednostki te pośredniczyły m.in. w prowadzeniu korespondencji z właścicielami gruntów, landraturami i KDK w Bydgoszczy. Jako pierwszy powstał odcinek Olsztyn – Olsztynek, który oddano do użytku już w listopadzie 1887 r. Odcinek Olsztyn – Nidzica – Działdowo oddano do użytku prawie rok później – 1 października 1888 r.

Fot. 4. Rozkład jazdy pociągów na linii Olsztyn – Działdowo z 1 października 1888 r., sygn. C–246, Kreisblatt des Kreises Neidenburg Nr 41 z 29 sierpnia 1888 r.

Linię kolejową Olsztyn – Działdowo przeprowadzono przez 40 miejscowości. Nie oznaczało to, że w każdej powstała stacja lub przystanek. Największymi punktami stały się (bez stacji krańcowych) Nidzica oraz Olsztynek. W miejscowościach powstały dworce kolejowe wraz z infrastrukturą towarzyszącą. Z czasem infrastruktura ta uległa rozbudowie, co można zaobserwować w trakcie analizy archiwalnych planów schematycznych.

Fot. 5. Wykaz miejscowości przez które poprowadzono linię kolejową Olsztyn – Działdowo, 1889 r., sygn. 379/3593, s. 291a, 292.

Fot. 6. Plan schematyczny stacji Działdowo z 1913 r., sygn. 42/251/531 (bez paginacji).

Fot. 7. Plan schematyczny stacji Olsztynek z 1902 r., sygn. 42/379/541 (bez paginacji).

Fot. 8. Plan schematyczny stacji Nidzica z 1914 r., sygn. 42/379/1261 (bez paginacji).

Materiały archiwalne przechowywane w zasobie Archiwum Państwowego w Olsztynie umożliwiają nie tylko poznanie historii budowy niniejszej linii kolejowej, ale również przebiegu sporów, jakie występowały na osi zarząd kolejowy – właściciele gruntów. W aktach dawnej Dyrekcji Okręgowej Kolei Niemieckich w Królewcu znajduje się m.in. podanie Johanna Döhlerta (właściciela majątku Stawiguda) z 1914 r. Dokument ten zawiera żądanie zadośćuczynienia za spowodowanie utrudnienia w budowie drogi Stawiguda – Pluski przez Döhlerta. Zachowana korespondencja oraz dokumentacja techniczna dołączona do sprawy umożliwia poznanie historii infrastruktury kolejowej w Stawigudzie, ale również dzieje mieszkańców tej miejscowości.

Fot. 9. Pismo Johanna Döhlerta (właściciela Stawigudy) z 1914 r., zawierające żądanie zadośćuczynienia za utrudnienia w budowie drogi Stawiguda – Pluski, sygn. 42/379/3481, s. 51.

Fot. 10. Plan schematyczny stacji kolejowej w Stawigudzie z 1912 r. wraz z naniesionymi zmianami dotyczącymi przebiegu planowanej szosy Stawiguda – Pluski, sygn. 42/379/3481, s. 36a.

W 1894 r. Olsztynek uzyskał połączenie kolejowe z Ostródą, natomiast Nidzica, za sprawą oddania do użytku w 1900 r. linii kolejowej Nidzica – Wielbark, również stała się węzłem kolejowym. Inwestycje te wiązały się z rozbudową istniejącej w tych miejscowościach infrastruktury kolejowej, aby sprostać rosnącym potrzebom komunikacyjnym. Podobna sytuacja miała miejsce również w Działdowie, gdzie kilka lat przed wybuchem I wojny światowej przebudowano układ stacyjny oraz zbudowano nowe nastawnie do kierowania ruchem pociągów.

Fot. 11. Projekt nowych nastawni na stacji Działdowo z 1910 r., sygn. 42/251/531 (bez paginacji).

Fot. 12 i 13. Plan sytuacyjny placu przed dworcem w Olsztynku oraz dróg dojazdowych (1939 r.) stanowiący załącznik do umowy z 25 marca 1939 r., dotyczącej pielęgnacji terenów zielonych na stacji Olsztynek, sygn. 42/379/3461 (bez paginacji).

Fot. 14. Dworzec w Działdowie na pocztówce nadanej w 1913 r., sygn. 42/1440/dział II/704.

Fot. 15. Stempel Królewskiej Dyrekcji Kolei w Królewcu w Prusach (Königliche Eisenbahndirektion zu Königsberg in Preußen) funkcjonującej pod tą nazwą w latach 1895–1920, sygn. 42/379/1903 (bez paginacji).

Fot. 16. Dworzec kolejowy w Olsztynie w dwudziestoleciu międzywojennym. Pocztówka ze zb. P. Kosińskiego.

Fot. 17. Mosty kolejowe nad rzeką Łyną w Olsztynie. Pocztówka ze zb. P. Kosińskiego.

Fot. 18. Pocztówka z elementami kolejowymi z początku XX w. Ze zb. P. Kosińskiego.

Fot. 19. Wejście dworca kolejowego w Olsztynku, 1939 r. Fot. ze zb. P. Kosińskiego.

Autorzy:
Bielikowicz Katarzyna
Kosiński Piotr
Rzepczyński Cezary
Włodarczyk Katarzyna
Zbrzeźniak Marta