Siedem „naj…” w zasobie Archiwum Państwowego w Olsztynie
Wystawa prezentuje archiwalia, dla których przyjęto kryterium wartościowania „naj…”, a więc wybrano najstarszy dokument, najbardziej znany autograf, najgrubszą księgę etc. Ich liczba odwołuje się do siedmiu cudów świata, choć kryterium „naj…” określa właściwie wszystkie przechowywane materiały archiwalne. Niemniej przedstawienie ponad 700 000 jednostek archiwalnych, jakie obecnie tworzą zasób Archiwum, nie byłoby możliwe.
1. Najstarszy dokument przechowywany w olsztyńskim archiwum pochodzi z 1379 r. W tym roku Kuno von Liebenstein, komtur ostródzki, nadał Hansowi Kruse (Cruse) 50 łanów ziemi na prawie chełmińskim, zwanych dalej Klonowem (miejscowość w powiecie ostródzkim). Dokument pergaminowy, pierwotnie opatrzony pieczęcią, był wszyty w akta klonowskiego majątku z lat 1379-1756. Obecnie znajduje się w zespole akt rodzinno-majątkowych rodziny Finckenstein (APO, Archiwum rodziny Finckenstein, sygn. 385/1446).
2. Największy dokument w Archiwum to tablica fundatorów, donatorów oraz zmarłych zakonników Klasztoru O.O. Bernardynów w Barczewie. Została spisana w 1805 r. i uzupełniana w kolejnych latach; ostatni zapis pochodzi z 28 sierpnia 1817 r. Lista zakonników zmarłych od 1599 r. obejmuje ponad 170 nazwisk. Sporządzona jest na lnianym płótnie, pomalowanym szarą farbą, o wymiarach 192x96 cm (bez ram). Do Archiwum trafiła jesienią 1949 r., przekazana przez Wydział Kultury i Sztuki Urzędu Wojewódzkiego w Olsztynie (APO, Klasztor O.O. Bernardynów w Barczewie – Diecezja Warmińska, sygn. 1386/29).
3. Dwie najgrubsze księgi w zasobie Archiwum to księga sejmu krajowego (Landtag) Prus Książęcych oraz księga miejska czynszów z Ornety. Pierwsza z nich mierzy 18 cm grubości, oprawna w pergamin, zawiera akta Landtagu z lat 1662-1663. Jest to czas panowania księcia Fryderyka Wilhelma I oraz wprowadzania ograniczeń wolności stanowych. W księdze można znaleźć odpisy pism skierowanych do sejmu przez króla polskiego Jana Kazimierza, Bogusława Radziwiłła pełniącego urząd namiestnika, jak również rektora i senatu Uniwersytetu w Królewcu (APO, Akta Sejmu Księstwa Pruskiego, sygn. 2/34).
Drugą najgrubszą księgą w zasobie Archiwum jest rejestr czynszów Ornety, miasta na Warmii lokowanego w 1308 r. Prawa miejskie Orneta otrzymała w 1313 r. Księga oprawna w barwiony pergamin zawiera opłaty i rachunki z lat 1750-1818. Pisarz miejski J.P. Tausch zanotował także, że do księgi przeniósł zapisy ze starego rejestru z 1648 r. Grubość księgi wynosi 15 cm (APO, Akta miasta Orneta, sygn. 260/8).
4. Najbardziej znanym autografem, jaki przechowujemy w aktach Uniwersytetu w Królewcu, jest podpis Immanuela Kanta (1724-1804), filozofa, a także nauczyciela akademickiego. Związany z Królewcem i jego uniwersytetem, w latach 1740-1746 studiował na Wydziale Filozoficznym. Powrócił na Wydział w 1755 r. i tam też przeszedł wszystkie stopnie kariery naukowej, uzyskując tytuł profesora. Prezentowany podpis Kant złożył 14 listopada 1769 r. na zaświadczeniu, w którym stwierdzał, że student prawa Carl Gottfried Hagen uczęszczał na jego wykłady z filozofii. Zaświadczenie potrzebne było do otrzymania stypendium. Zdaje się, że profesor Kant popełnił pomyłkę pisząc „student prawa”, bowiem Hagen był studentem medycyny, który zostanie w przyszłości znanym aptekarzem i profesorem Wydziału Medycznego Albertyny (APO, Uniwersytet Albrechta w Królewcu, sygn. 1646/438).
5. Najnowszym nabytkiem Archiwum jest album z kolorowymi zdjęciami inwestycji budowlanych, głównie konstrukcji stalowych, realizowanych przez Warmińskie Przedsiębiorstwo Budowlane PREFABET w Olsztynie w latach 2013-2015. Na zdjęciach znajdujemy znane olsztynianom i mieszkańcom naszego województwa gmachy, m.in. Filharmonii Warmińsko-Mazurskiej, Uniwersytetu Warmińsko-Mazurskiego, Wojewódzkiego Szpitala Specjalistycznego, Szpitala MSW, Galerii Warmińskiej, czy też amfiteatrów w Ostródzie i Mrągowie. Album przyjęliśmy do zasobu 8 maja br. (APO, Wojewódzkie Przedsiębiorstwo Budowlane, sygn. 3503/1).
6. Najdziwniejszym pismem petenta jest wierszowana skarga do kierownika Banku Rolnego Oddziału Powiatowego w Górowie Iławeckim wysłana przez niezadowolonego klienta banku 12 stycznia 1960 r. Pismo nosi tytuł „Nie bierz cudzego”. Akta zostały przekazane do Archiwum w 1965 r. przez Bank Rolny Oddział Powiatowy w Bartoszycach (APO, Bank Rolny Oddział Powiatowy w Górowie Iławeckim, sygn. 2813/6).
7. Najmniej spodziewanym obiektem, który można znaleźć w olsztyńskim archiwum, jest teczka aktówka docenta Tadeusz Grygiera (1916-2000). Tadeusz Grygier został zatrudniony w Archiwum w lipcu 1949 r., w latach 1950-1966 był jego dyrektorem. W kolejnych latach pełnił funkcję kierownika Oddziału I, w którym przechowywano akta pruskich registratur, jednocześnie zyskał status samodzielnego pracownika naukowo-badawczego. W 1986 r. przeszedł na emeryturę, ale jeszcze jeden rok pracował na pół etatu. Docent Grygier jest autorem licznych artykułów i rozpraw naukowych z zakresu historii i archiwistyki. Spuścizna Tadeusza Grygiera, a wraz z nią teczka, zostały przekazane przez rodzinę w 2001 r. Co ciekawe, wewnątrz aktówki widnieje nadruk „Pierwsza Krajowa Konferencja Pracowników Naukowo-Badawczych Archiwów Państwowych Poznań, 28 kwietnia 1977 r.” Być może teczka wiązała się z miłymi wspomnieniami, a pewnie była także praktyczna, bowiem docent Grygier aż do odejścia na emeryturę przychodził codziennie z nią do pracy (APO, Spuścizna Tadeusza Grygiera, sygn. 1857).
